EKIM2021
Günter Soydanbay
Bir ata sporu olarak sokak isimlerini değiştirmek
Bir ata sporu olarak sokak isimlerini değiştirmek
Dünyanın neresine giderseniz gidin, bir çok tarihi sokağın, eskiden hayvanların kullandığı patikaların üzerine inşa edildiğini biliyor muydunuz? Buradan yola çıkarak, “sokak, bir şehrin en eski parçasıdır” diyebiliriz. Dolayısıyla da bir kentin toplumsal belleği ve kimliği her şeyden önce sokaklarında yaşar.
Sokakları genelde hep iki boyutlu düşünürüz: genişlik ve uzunluk. Oysa sokağın bir de derinliği var. Ancak burada bahsettiğimiz fiziksel değil, psikolojik derinlik. Sokak sadece başı ve sonu olan, üzerinden insanların geçtiği transit bir mekan değildir. Aynı zamanda tarih boyunca o mekanda yaşayanların kolektif deneyimlerinin, geleneklerinin ve anılarının kaydedildiği bir beyin hücresidir. Sokaklar, gerek işlevleriyle gerekse de isimleriyle, ait oldukları semtin hafızasını ve psikolojisini yansıtır. Bu yüzden eğer bir mekanın karakterini, tarihini ve kültürünü anlamak istiyorsanız, işe sokak isimlerini analiz etmekten başlamanız gerekir.
Sokak isimlerini belirleyen bir çok kriter var: Arazi yapısı (Tepecik Yolu), inançlar ve etnisiteler (Barba Yani Sokağı), önemli kişiler (Talat Paşa Bulvarı) ve siyaset (İnönü Caddesi).
Bir sokağın ismi, bulunduğu coğrafyaya kimlik kazandırır (mesela Afiyet Sokak). Bu kimlik sayesinde, o sokak farklılaşır ve özgünleşir. Kuşaklar boyu bozulmadan devam eden özgünlük ortak belleğin oluşmasını sağlar. Ortak bellek de aidiyet duygusu yaratır.
Şimdi bunu tersten okuyalım. Bir sokağın ismini değiştirirseniz, onun özgünlüğünü ve halkın ortak belleğini çalmış olursunuz. O da döner dolaşır, mekanın kimliğinin ve toplumun aidiyet hissinin yozlaşması şeklinde karşınıza çıkar.
İşin özüne inecek olursak, her sokak ismi bir sosyal mesaj içerir. Hal böyle olunca mekan isimlerini değiştirmek de bizde bir bir ata sporuna dönüşmüş. İktidarlar ideolojik bakış açılarını destekleyen ortak bellek oluşturmak adına sürekli mekan isimleriyle oynamış. (mesela Havra Sokağı’nın Türkpazarı olması veya Boğaziçi Köprüsü’nün 15 Temmuz Şehitleri Köprüsü olması.)
İzmir çok eski bir kent. Bu yüzden sokak adlandırmalarının da çetrefilli bir geçmişi var. Tarihi isimlerin çoğu gitmiş. Bunların yerine Cumhuriyet’le (Atatürk Caddesi), İslam’la (Hacı Çıkmazı), savaşla (Kıbrıs Şehitleri) ve önemli şahıslarla (Şair Eşref) alakalı isimler gelmiş. Bunlara ek bir adlandırma şekli daha var: numaralandırma.
1938’de, Cumhuriyet Dönemi’ne uymayan bazı mahalle isimlerinin değiştirilmesi hakkında komisyon kurulmuş. Sonuçta 20 metreden aşağı cadde ve sokakların adları kaldırılıp buralara numara verilmiş.
Numaralandırma aslında Amerika’dan öykünerek yaratılmış bir sistem. Özünde verimlilik (efficiency) sevdası yatıyor. Ancak ana hedefiniz verimlilik olduğunda karşınıza son derece tehlikeli iki sonuç çıkıyor.
İlk olarak, verimlilik rakamsal diyarında yaşar. Sayılar duygudan mahrumdur; ruhları yoktur; yaşam sevinci taşımaz. Dolayısıyla rakam karşı tarafta duyarsız bir his yaratır. Gerçekten de numaralandırma, İzmir’in tarihi sokaklarının kimliğini, özgünlüğünü, İzmirliler’in ortak belleğini ve aidiyet hissini çok başarılı şekilde yozlaştırmış.
İkinci olarak, odağınızda verimlilik olduğunda aracınız amacınız haline gelir; yani, bir şey yapmak, yaptığınızın gerekçesi olur. Bu da beraberinde saçma sapan uygulamaları ve kuralları getirir.
Örneğin, numaralandırma belirli bir sistematiğe dayanmadığı için rastgele sokak numaraları verilmiş. Mevcut sokakların isimleri iptal edilip ardından bir mantık gözetilmeksizin numaralandırma sürdürülmüş. Ortaya da Frankenstein bir sonuç çıkmış.
İronik bir şekilde verimliliğin dayatıldığı ortamlarda verimsizlik, otomatikman karşı tepki olarak doğuyor. İnsanlar çevrelerinde olan biteni umursamıyor, işleri yavaştan alıyor, sorumluluk üstlenmiyor.
Acaba İzmir’in kalbi olan Kemeraltı’nın eski şaşaalı günlerine geri dönememesinde, tarihi sokak isimlerinin gasp edilmiş olmasının bir rolü olabilir mi?